Koqnitiv dilçilik
informasiyanın transformasiyasında və kodlaşdırılmasında rol oynayan işarələr sistemi kimi dil bu istiqamətin mərkəzində durur. Bəzi tədqiqatçılar koqnitiv dilçiliyi yeni elmi paradiqma kimi səciyyələndirirlər.
Koqnitiv dilçilik
Koqnitiv dilçilik — dili informasiyanı kodlaşdıran və transformasiya edən koqnitik mexanizm kimi öyrənir. Koqnitiv dilçilik dil və təfəkkür mürəkkəb münasibətlərini öyrənir. Dillə insanın qarşılıqlı münasibətlərini öyrənilməsinin bünövrəsini nevropsixoloqlar qoymuşlar. Neyrofiziologiyanın əsasında neyrolinqvistika yarandı. Bu sahənin görkəmli nümayəndələri L. İ. Vıqotski və A. R. Luriyadır. Məlum oldu ki, dil fəaliyyəti insanın beynində baş verir, dil fəaliyyətinin müxtəlif şəkilləri (dil mənimsəmə, dinləmə, danışma, məktub, oxuma və s.) baş beynin müxtəlif nahiyələri ilə əlaqədardır.
== Koqnitiv dilçiliyin formalaşması və inkişafı tarixi ==
Koqnitiv dilçiliyin yaranması təkcə dilçilik tarixi ilə deyil, həm də daha geniş perspektivdə idrak tədqiqatlarının inkişafı və qondarma "koqnitiv elm"in formalaşması (cognitive science; rus dili nəşrlərində "koqnitologiya" və ya da "kogitologiya" terminləri rast gəlinir) ilə müəyyən edilmişdir.
Koqnitiv dilçiliyin meydana gəlməsi 1989-cu ilin yazında Duysburqda (Almaniya) keçirilən və eyni zamanda koqnitiv dilçilik üzrə ilk beynəlxalq konfransa çevrilən beynəlxalq dilçilik simpoziumu ilə üst-üstə düşür. Simpoziumun iştirakçıları Beynəlxalq Koqnitiv Linqvistika Assosiasiyasını yaratmış, Koqnitiv Dilçilik jurnalını təsis etmiş və Koqnitiv Dilçilik Tədqiqatları silsiləsi monoqrafiyalar hazırlamışlar, sonradan bu istiqamətin görkəmli nümayəndələr əsərlərini nəşr etdirdi.
Dil və təfəkkür arasındakı əlaqə probleminin inkişafının növbəti mərhələsi psixolinqvistika idi ki, onun çərçivəsində nitqin əmələ gəlməsi və qavranılması prosesləri, dilin insan şüurunda saxlanılan əlamətlər sistemi kimi öyrənilməsi prosesləri, dil sistemi və onun istifadəsi və fəaliyyəti öyrənilmişdir (amerikalı psixolinqvistlər C. Osquod , T. Sebeok , C. Greenberg , C. Carroll , rus dilçiləri A. A. Leontyev , I. N. Gorelov , A. A. Zalevskaya , Y. N. Karaulov)
Beləliklə, koqnitiv dilçilik müasir dilçilik elminin müstəqil sahəsi kimi koqnitiv elmdən çıxmışdır.
Dilçilik
Dilçilik, dilşünaslıq, linqvistika — dil, dilçilik, onun ictimai təbiəti və funksiyaları, daxili quruluşu, funksiyalarının qanunauyğunluqları, tarixi inkişafı və konkret dillərin təsnifatı haqqında elm. Dil (mövcud və ya nə vaxtsa mövcud olmuş dillər) haqqında elm. Dilçiliyə qədərki, mikrodilçilik və metadilçilik kimi hissələrə bölünür.
Nəzəri dilçilik şərti olaraq ümumi və xüsusi dilçiliklərə bölünür. İngilis və fransız mənbələrində linqvistika işlənsə də o, dilçiliyin sinonimi kimi başà düşülür. Strukturalizmdə daxili və xarici dilçilik fərqləndirilsə də, linqivistika ümumi və nəzəri dilçiliyin bir hissəsi kimi başa düşülür. XX əsrin 50-ci illərindən bu yana linqvistika çağdaş, sinxron, daxili struktura yönəlikli bir elm kimi götürülür və bütün səviyyələrdə dil qanunauyğunluqlarını aydın və formal təsvir metodlarla tədqiq edir.
Koqnitiv azadlıq
Koqnitiv azadlıq və ya «əqli öz müqəddəratını təyinetmə hüququ» — fərdin öz zehni proseslərini, idrakını və şüurunu idarə etmək azadlığı. Bu konsepsiya düşüncə və vicdan azadlığı və bədəninizlə əlaqəli hərəkət azadlığı kimi anlayışları genişləndirir. Koqnitiv azadlıq beynəlxalq insan hüquqları müqavilələrində tanınmış bir hüquq deyil, lakin ABŞ-də məhdud bir səviyyədə tanınmışdır.
Müasir elm üçün şəxsiyyətin tədqiqi ənənəvi hal alıb. Hazırda şxsiyyətin quurluşunu əmələ gətirən meyil, istək, duyğu, hiss, tələbat, motiv, maraq, bilik, bacarıq, ideal, inanc, dəyər, dünyaya münasibət və s. məsələlər geniş şəkildə öyrənilir.
Koqnitiv azadlığa sahib olmaq, düşüncə, yoga, holotropik nəfəs alma, psixoaktiv maddələrin istifadəsi (məsələn, psixodeliklər, psixostimulyatorlar və digər qrupların maddələri), neyroteknologiyaların dəyişdirilmiş şüur vəziyyətlərinə çatma yollarında məhdudiyyətsiz olmaq və s. deməkdir.
Şəxsiyyətin quruluşundakı azadlıq göstəricilərinə psixologiyada onun harmonik inkişafının əsas şərtlərdən biri kimi baxılır. Bu fikir dünyanın tanınmış psixoloqların elmi tədqiqatlarında da təsdiqlənir.
Koqnitiv psixologiya
İdraki psixologiya — düşünmə, emosiya, öyrənmə, xatırlama, qərar vermə, dil, problem həll etmə və mühakimə etmə kimi zehni müddətin ən geniş mənada araşdırılmasıdır. Yəni idraki psixoloqlar insanların məlumatı anlama, yadda saxlama və yada salmaları ilə maraqlanırlar. İdraki psixoloqlar zehni müddətlərin tədqiq edilə biləcəyinə və araşdırılması lazım olduqlarına inanırlar. Hər nə qədər idraki müddətlər birbaşa müşahidə edilməsələr də, davranışlar müşahidə oluna və bu davranışların altında yatan idraki müddətlər haqqında nəticələr çıxardıla bilər.
== Zehni müddətlər ==
İdraki psixoloqların əsl diqqət mərkəzi davranışlara təsir edən zehni müddətlərdir. Bu müddətlərdən bəziləri bunlardır: diqqət, yaddaş, qavrayış, metaboransiya.
Koqnitiv çatışmazlıq
Koqnitiv çatışmazlıq — öyrənmə prosesinə maneə rolunu oynayan hər hansı bir xüsusiyyəti təsvir edən termin.
Termin təsvir edə bilər:
ümumi intellektdə çatışmazlıqlar (zehni qüsurlarda olduğu kimi),
koqnitiv qabiliyyətlərdə spesifik və məhdud çatışmazlıqlar (məsələn, disleksiya kimi öyrənmə pozuntularında),
neyropsixoloji çatışmazlıqlar (məsələn, diqqət, yaddaş və ya icra funksiyası),
idrak və yaddaşda dərmanların səbəb olduğu pozuntuları təsvir edə bilər (məsələn, alkoqol, qlükokortikoidlər və benzodiazepinlərilə müşahidə olunanlar).
== Səbəbi ==
Səbəbi ümumiyyətlə kəskin və geri dönə bilən şüurun dəyişdirilmiş səviyyəsindən fərqli olaraq sabit bir xüsusiyyətə aiddir. Koqnitiv çatışmazlıqlar anadangəlmə ola bilər və ya beyin xəsarətləri, nevroloji pozuntular və ya psixi xəstəliklər kimi ətraf mühit amillərindən qaynaqlana bilər.
== Skrininqi ==
Simptomları olmayan 65 yaşdan yuxarı insanlarda koqnitiv pozuntu üçün skrininq 2020-ci ilə qədər fayda və zərər baxımından aydın deyil.
Ümumilikdə 3,870,293 nəfərin 579,710-u il ərzində izlənilən 66 yaşında olan insanlar daxil olmaqla geniş bir araşdırmada subyektiv koqnitiv tənəzzül sonrakı demensiya riskinin artması ilə əhəmiyyətli dərəcədə əlaqələndirildi.
== Müalicəsi ==
Koqnitiv pozuntusu olan yaşlı insanlar işıq terapiyası qəbul etdikdan sonra bir qədər yaxşılaşırlar.
== Digər ==
Koqnitiv çatışmazlığın iş keyfiyyətinə böyük təsir edəcəyi gözlənilsə də, sağlamlıq və iş keyfiyyəti arasında heç bir əlaqə yoxdur və ya çox azdır. Hava hərəkətinə nəzarətçi, peşəkar idmançı və digər koqnitiv cəhətdən asılı peşələr istisna olmaqla, yaş iş keyfiyyətinə təsir göstərmir. Bu, verilmiş koqnitiv testlərinə açıq şəkildə ziddir, buna görə də bu məsələ hələ də araşdırılır.
Koqnitiv neyrobiologiya
Koqnitiv neyrobiologiya — beyin fəaliyyəti ilə sinir sisteminin digər aspektləri ilə idrak prosesləri və davranışları arasındakı əlaqəni öyrənən elm. Koqnitiv neyrobiologiya davranış nevrologiyası, koqnitiv psixologiya, fizioloji psixologiya və affektiv nevrologiya kimi fənlərlə üst-üstə düşən həm nevrologiyanın, həm də psixologiyanın bir qoludur. Koqnitiv nevrologiya neyrobiologiya və hesablama modelləşdirmədən əldə edilən sübutlarla birləşən idrak elmindəki nəzəriyyələrə əsaslanır.
Beynin hissələri bu sahədə mühüm rol oynayır, xüsusi ilə də neyronlar.
Koqnitiv neyrobiologiyada istifadə olunan metodlara psixofizika və koqnitiv psixologiya, funksional neyrovizualizasiya, elektrofiziologiya, koqnitiv genomika və davranış genetikasından eksperimental prosedurlar daxildir.
== Koqnitiv neyrologiya psixologiyası ==
Koqnitiv nevrologiya beynin zehni necə aktivləşdirdiyini öyrənir. Beyin elmi fərdi neyronların necə işlədiyini və insan beynini təşkil edən mürəkkəb neyron arxitekturalarını yaratmaq üçün ünsiyyət qurduğunu araşdırır. Koqnitiv elm düşüncə və dil kimi daha yüksək səviyyəli idrak modellərini yaratmaq və sınaqdan keçirmək üçün idrak psixologiyasının və süni intellektın eksperimental metodlarından istifadə edir. Koqnitiv nevrologiya bu iki sahəni birləşdirir. O, daha yüksək səviyyəli koqnitiv funksiyaları məlum beyin arxitekturalarına və neyronların işlənməsinin məlum rejimlərinə uyğunlaşdırır.
Akkomodasiya (dilçilik)
Akkomodasiya və ya samitlərlə saitlərin uyuşması — Bu hadisə assimilyasiya hadisəsinə oxşardır. Fərqi isə, bu hadisə saitlərlə samitlər arasında baş verir. Al, əl, ol, öl sözlərində l samiti dörd çalarda tələffüz edilir. Saitin keyfiyyəti samitə təsir edir, onu öz məxrəcinə çəkir. Örtülü-qapalı sözlərdə bu təsir söz əvvəlində də hiss olunur. Bal və bil sözlərində l samiti qalın və incə çalarlığa malik olduğu kimi, sözün əvvəlindəki b samiti də a saitinin təsiri altında, nisbətən, dil arxasında, i saitinin təsiri altında isə dil önündə deyilir.
Areal dilçilik
Areal dilçilik (və ya dilçilik coğrafiyası) – dil hadisələrinin yayılma məkanını öyrənən dilçilik sahəsi. XIX əsrdə meydana gəlmişdir. Areal dilçiliyin yaranması, əsasən, alman alimi İ.Şmidtin adı ilə bağlıdır. J.Jilyeron, M.Bartoli, C.Bon Fante, K.Yaberq, Y.Yud və başqalarının da bu sahədə sanballı tədqiqatları var. Areal dilçilik nümayəndələrinin fikrincə, dildə hər cür yeniliyin meydana gəlməsi dillərin qarşılaşmasının nəticəsidir və buna əsasən dünyanın dilçilik xəritəsini tərtib etmək, dillərin yayılma coğrafiyasını müəyyənləşdirmək mümkündür. Areal dilçilik daha çox dialektləri və şivələri öyrənir.
Assimilyasiya (dilçilik)
Assimilyasiya və ya uyuşma — səs uyuşması səslərin sonluq və başlanğıc mərhələlərinin əsasında baş verir.
== Təsnifi ==
Bir səs başqa səsə təsir göstərir, onu öz məxrəcinə uyğunlaşdırır. Məsələn: şəhərli–şəhərri, anlamaq–annamax və s. Səsin başqa səsə təsirinin nəticəsinə görə uyuşma iki cür olur: tam uyuşma, natamam uyuşma. Tam uyuşmada bir səs o biri səsi öz məxrəcinə çevirir. Məsələn: sönməz–sömməz, çıxarlar–çıxallar və s. Natamam uyuşmada bir səs o biri səsə təsir edib onu öz məxrəcinə yaxınlaşdırır. Məsələn: qızlar–qızdar, qaçdı–qaşdı və s.
İstiqamətinə görə uyuşma iki cür olur: irəli uyuşma, geri uyuşma. İrəli uyuşmada əvvəl gələn səs sonrakı səsə təsir edir, öz məxrəcinə uyğunlaşdırır.
Barbarlıq (dilçilik)
Barbarlıq (dilçilik) — Barbarlıq bir dildə qeyri-standart bir söz, ifadə və ya tələffüzdür, xüsusən də morfologiyada səhv kimi qəbul edilir. Bu etiket əvvəlcə qədim yunan və ya latın dilini digər dillərlə qarışdırmaq üçün tətbiq edilmişdi, lakin klassik tədqiqatlarda hər hansı uyğun olmayan söz və ya ifadələrə, nəhayət, cilalanmamış və ya kobud hesab edilən istənilən dilə istinad etmək üçün genişləndirilmişdir. Termin əsasən yazılı dil üçün istifadə olunur.
Müasir dilçilikdə ümumi qəbul edilmiş texniki mənası olmayan bu termin müasir deskriptor alimləri tərəfindən az istifadə olunur.
== Mənşəyi ==
Barbarlıq termini ilk dəfə ellinlər tərəfindən dillərinə daxil olan yad elementlər üçün istifadə edilmişdir. (“Barbarismos” sözü “barbaros” sözü ilə bağlıdır; o, ellinlərin işlətdiyi təbiətin təqlidi olan “bar-bar-bar” sözündəndir, “danışmaq” mənasını verir – buna görə də hər iki barbarın mənfi xasiyyəti. və barbarlıq.) Eynilə, digər dillərdə anglicism, ingiliscə qallicism [Məsələn, to be present at əvəzinə kömək etmək üçün feldən istifadə etmək, müq. Fransız köməkçisi] barbarlığa misal olaraq germanizm, ispanizm və s.
== İngilis dili ==
Uyğun olmayan istifadəni təsvir etmək üçün ingilis dilində sözün ən erkən istifadəsi 16-cı əsrdə, xüsusilə klassiklərlə əlaqəli mətnlərdə digər dillərin Latın və ya Yunanca ilə qarışdırılmasına istinad etmək idi. XVII əsrə qədər barbarlıq daha ümumi və daha az dəqiq olan uyğun olmayan bir dil hissi almışdı.
Deskriptiv dilçilik
Deskriptiv dilçilik — struktur dilçiliyin bir qolu, latın sözü olub, "descriptivus - təsviri" mənasında işlənir. Bu cərəyan deskriptiv dilçilik məktəbi, yəni təsviri dilçilik məktəbi də adlanırdı.
== Haqqında ==
1930-50-ci illərdə Amerika dilçiliyində aparıcı cərəyan olmuşdur. Deskriptiv dilçiliyin banisi Leonard Blumfild onun nəzəriyyəsini “Dil” (1933) adlı kitabında formulə etmişdir. Burada müəllifin özünün dilə aid yeni baxışları əks olunmuşdur. Kitabda, həmçinin dilin təhlil metodları və prinsiplərinin şərhinə geniş yer verilmişdir. Blumfild öz elmi konsepsiyasında dili formal cəhətdən təsvir etməyi hərtərəfli əsaslandırmışdır. Blumfildin “Dil” monoqrafiyasında diqqəti cəlb edən qiymətli cəhətlərdən biri qrammatika nəzəriyyəsidir. Onun qrammatika nəzəriyyəsində qrammatik forma əsas yer tutur. Burada müəllif qrammatik anlayışlara dair əsas terminləri müəyyənləşdirməyə də ciddi səy göstərmişdir .
Dilçilik ensiklopediyası
Azərbaycan Dillər Universiteti nəzdində fəaliyyət göstərən Eksperimental fonetika və tətbiqi dilçilik laboratoriyasında hazırlanan "Dilçilik ensiklopediyası" indiyə qədər analoqu olmayan bir layihədir. Burada hər bir linqvisitik termin rus dilində əlifba sırası ilə düzülmüş, onun alman, ingilis, fransız dillərində qarşılığı, ingilis dilində sözün tələffüzü ilə yazılı forması arasındakı böyük fərqi nəzərə alaraq terminlərin bu dildə transkripsiyası verilmiş, sonra terminlərin Azərbaycan dilində açıqlanması özünə yer almışdır.. Bölgüyə əsasən A, Б, B, Г, Д, Е, Я hərflərilə başlayan sözləri E. Əliyeva, Ж, 3, И, K, T, Ш, Щ, У hərflərilə sözləri Z. Əsgərova, И, H, О, П, Р, С, З hərflərilə sözləri С. Babayev və Л, М, Ф, X, Ц, Ч, К) hərflərilə başlavan sözləri Z. Əliyeva düzmüş. onların alman, ingilis və fransız dillərində ekvivalentlərinin tapılıb yerinə qoyulmasına köməklik göstərmişlər. Bundan sonra terminlərin Azərbaycan dilində açılışı verilmişdir. Ensiklopediyada verilmiş sözlərin almanca qarşılığının dəqiqləşdirilməsinə və digər texniki məsələlərin həllinə öz köməyini əsirgəməyən əməkdaşımız M. Seyid-Rzayevi də xüsusi qeyd etmək lazımdır.
Ensiklopediyada rus dilinin ilkin mənbə kimi götürülməsi hazırda bizim Respublikamızda əsas informasiyanın bu dildə yayılması ilə bağlıdır. Bizdə yaşlı nəsil dilçiləri əsasən rus dilindən informasiya alır. həm də hələlik kitab bazarında bizə gəlib çatan yeni nəşrlər əsasən rus dilindədir. Alman, ingilis və fransız dillərində oxumaq və məlumat almaq imkanı çox az miqdarda adamlara məxsusdur.
Dilçilik məktəbləri
Dilçilik məktəbləri — Dünya dilçiliyində bir sıra məktəblər yaranmışdır:
== Qədim hind dilçilik məktəbi ==
Qədim hind dilçiliyinin tarixi eramızdan 1500 il əvvələ gedib çıxır. Hind dilçiliyinin yaranmasının səbəbi müqəddəs himnlərin dili olan sanskrit ilə xalq dili sayılan prakrit arasında fərqlənmələrin baş verməsindən ibarətdir. Prakritdən xalq dili kimi daha çox istifadə olunurdu. Sanskrit isə dini ayinlərin, mərasimlərin icrasında daha çox istifadə edilirdi. Beləliklə də, sanskrit getdikcə öz informasiya vəzifəsindən uzaqlaşmağa başlayırdı. Yəni əhali arasında sanskritin işlənməsinə bir məhdudiyyət yaranırdı. Belə bir fərqin baş verməsi sanskrit istifadəçilərini təlaşa salırdı. Çünki sanskrit unudulsa idi, dini mərasimlər və ayinlər yaddan çıxmaq təhlükəsi ilə üzləşə bilərdi. Odur ki, sanskriti itib getməkdən və prakritin assimliyasiya təsirlərindən qorumaq lazım gəlirdi. Qədim hind dilçiliyi məhz belə bir problemin həlli məqsədilə yaranmışdır.
Dilçilik İnstitutu
Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu — Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının strukturuna daxil olan elmi təşkilat. İnstitutun hazırkı baş direktoru Nadir Məmmədlidir.
== Tarixi ==
1932-ci ildə Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun bazasında müstəqil Dil, Ədəbiyyat və İncəsənət İnstitutu, 1936-cı ildə birləşmiş Ədəbiyyat və Dil İnstitutu yaradılmışdır. 1945-ci ildə müstəqil Dilçilik İnstitutu yaradılmışdır. 1951-ci ildə Dilçilik və Ədəbiyyat İnstitutları yenidən birləşdirilmişdir. 1969-cu ilin sentyabrından Dilçilik İnstitutu yenidən müstəqil fəaliyyətə başlamışdır. 1973-cü ildə Dilçilik İnstitutuna görkəmli Azərbaycan şairi İmadəddin Nəsiminin adı verilmişdir.
== Fəaliyyət istiqamətləri ==
Azərbaycan dilinin qaynaqları və inkişaf tarixi, Azərbaycan dilinin başqa türk dilləri və qohum olmayan dillərlə müqaisəli-tipoloji tədqiqi, Azərbaycanda yaşayan azsaylı xalqların dillərinin öyrənilməsi, çeşidli lüğətlərin hazırlanması, elmi-texniki terminologiyanın linqvistik məsələləri, nəzəri, tətbiqi dilçilik və onomastika məsələləri.
== Rəhbərləri ==
Yusif Mirbabayev (1945—1951)
Ağamusa Axundov (1990—2011)
Tofiq Hacıyev (2014—2015)
Möhsün Nağısoylu (2015–2021)
Nadir Məmmədli
== Nəşrləri ==
"Azərbaycan dili tarixi", (3 cilddə) fundamental monoqrafiyası;
"Azərbaycan dilinin tarixi lüğəti", (2 cilddə);
"Azərbaycan dialektoloji lüğəti", (2 cilddə);
"Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti", (3 cilddə);
"Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi", (4 cilddə);
"Türk dillərinin müqayisəli-tarixi leksikologiyası", (3 cilddə);
"Azərbaycan dilinin orfoqrafiya lüğəti" kimi əsərlər nəşr edilmiş və çapa hazırlanmışdır.
Kalka (dilçilik)
Kalka (fr. calque — kopiya) ya da Hərfi tərcümə — linqvistikada başqa dillərin söz, ifadə və frazaların, dil vahidinə uyğun olaraq hərfi tərcümə ilə mənimsənilməsi.
Kalkaların yaranmasına gətirən mənimsəmə üsulu kalka ya da kalkalaşdırmaq adlanır.
Kalkanın öyrənilməsiylə linqvistika, leksikoloqiya və tərcüməşünaslıq məşğul olur.
Kalkalar dil daşıyıcılarının, xarici dilin məişətə və elmə xarici mənimsəmələrin kəskin artımına - müxtəlif tarixi mərhələlərdə Azərbaycan dilinə ardıcıl olaraq fars, ərəb, rus, alman, fransız, ingilis dillərindən, birbaşa reaksiya kimi yaranıb.
Bəzi, məsələn island dillində, kalkalaşdırma - praktiki olaraq xarici leksikanın yeganə assimilyasiya vasitəsidir.
Linqivistikada aşağıdakı kalka növləri var:
sözyaradan kalka;
semantik kalka;
frazeoloji kalka;
yarımkalkalar;
yalançı kalkalar.
Sözyaradan kalkalar - xarici sözün bir dildən o biri dilə morfemlərlə tərcüməsindən əldə edilir.
Kalka adətən mənimsənilmiş söz kimi duyulmur, çünki öz dilinin morfemlərindən ibarət olur. Buna görə bu sözlərin gerçək mənşəyi, çox vaxt bu barədə ilk dəfə bilən insan üçün gözlənilməz olur.
Məna (dilçilik)
Məna sözün bildirdiyi fikirdir. Sözlər birdən çox məna verə bilər. Bu vəziyyətdə mənaların biri orijinal məna, digəri köməkçi məna, başqa biri metaforik mənadır. Sözlər zamanla zənginləşə və ya mənasını itirə bilər. Onların mənasını itirməsinə məna kiçilməsi, yeni mənalar qazanması hadisəsinə isə məna genişlənməsi deyilir.
Semantika sözlərin mənalarını və onların zamanla dəyişilməsini müşahidə edir. Sözlər həqiqi və məcazi mənada olurlar. Bəzi sözlər tarixi dövr ərzində həqiqi mənasını itirərək slenqə çevrilir. Bəzi sözlər çox mənalıdır: Gül kimi və yaxud dil kimi. Bəzi sözlər geniş mənalarından əvvəl dar məna ifadə edirlər.
Transkripsiya (dilçilik)
Transkripsiya — (lat. "Transkriptio" — üzününün köçürülməsi), məlumatın üzününün köçürülməsi adlanır.
Transkripsiya bir dilin səslərinin başqa bir yazı sistemi ilə, xüsusən də fonetik və ya fonemik simvollarla qeyd edilməsidir. Bu proses dilin səslərini daha dəqiq və birbaşa ifadə etmək üçün istifadə olunur. Transkripsiya iki əsas növə bölünür:
1. Fonetik transkripsiya: Bu, dilin faktiki səslərini mümkün qədər dəqiq şəkildə ifadə etmək üçün nəzərdə tutulub. Beynəlxalq Fonetik Alfabet (IPA) ən geniş istifadə olunan fonetik transkripsiya sistemidir. Bu sistem, bütün dünyada dillərin səslərini standartlaşdırılmış simvollarla ifadə edir.
2. Fonemik transkripsiya: Bu, bir dilin fonemlərinin, yəni mənalı səslərinin yazıya çevrilməsidir. Fonemik transkripsiyada, səslərin müxtəlif fonetik dəyişiklikləri nəzərə alınmır, sadəcə dilin səsləri müəyyənləşdirilir və qeyd olunur.
Transkripsiya dilin səslərinin öyrənilməsi və tədrisi üçün vacibdir və dilçilər tərəfindən tez-tez istifadə olunur.
Tətbiqi dilçilik
Tətbiqi dilçilik - nəzəri dilçiliklə yanaşı, dilçilik elminin bir sahəsidir. Dilin öyrənməsi ilə bağlı təcrübi məsələlərin həllində, eləcə də digər sahələrdə linqvistik nəzəriyyənin təcrübi istifadəsi ilə bağlı elmdir.
Tətbiqi dilçilik ənənəsi qismən 1950-ci illərin sonlarında generativ dilçiliyin yaranması ilə dilçilikdə diqqətin azalmasına reaksiya olaraq özünü büruzə vermişdir və həmişə sosial məsuliyyətli rolunu qoruyub saxlamışdır.
Tətbiqi dilçilik sahəsi Avropa və ABŞ-da başlasa da, bu sahə beynəlxalq kontekstdə sürətlə inkişaf etmişdir.
Tətbiqi dilçilik ilk növbədə dilçiliyə əsaslanan prinsipləri və təcrübələri əhatə edirdi. 1960-cı illərdə isə tətbiqi dilçilik dilin qiymətləndirilməsi, dil siyasəti və ikinci dilin mənimsənilməsini əhatə edəcək şəkildə genişləndirilmişdir. Artıq 1970-ci illərdə tətbiqi dilçilik nəzəri dilçilikdən daha çox problem yönümlü sahəyə, o cümlədən real dünyada dil problemlərinin həllində mühüm rol oynayan sahəyə çevrilmişdir. 1990-cı illərdə tətbiqi dilçilik tənqidi tədqiqatları və çoxdilliliyi əhatə edəcək şəkildə genişlənmişdir. Tətbiqi dilçilikdə aparılan tədqiqatlar “dilin əsas məsələ olduğu real dünya problemlərinin nəzəri və empirik tədqiqinə” keçmişdir.
ABŞ-da tətbiqi dilçilik də struktur dilçilikdən gələn fikirlərin tətbiqi kimi dar çərçivədə başlamışdır.
Say (dilçilik)
Say — Canlı və cansız varlıqların sırasını və ya miqdarını bildirən əsas nitq hissəsi.
"Neçə?", "nə qədər?", "neçənci?" suallarından birinə cavab verir. Məsələn: iki (uşaq), beş (kitab), birinci (sinif) və s. Sıra sayları — əşyanın sırasını bildirən, neçənci?, bəzən də hansı? sualına cavab olan saylardır.
Sıra sayları samitlə bitən müəyyən miqdar saylarının sonuna -ıncı⁴, saitlə bitənlərin sonuna -ncı⁴ şəkilçisi artırmaqla düzəlir. Məs: beş-inci, altı-ncı və s. Əvvəl, axır, son, filan tipli sözlər də -ıncı⁴ şəkilçi qəbul edərək sıra məzmunu ifadə edə bilir. Məs: axır-ıncı (adam), əvvəl-inci (şəkil) və s.
Sıra sayları quruluşca sadə olmur, ya düzəltmə (birinci, ikinci və s.), ya da mürəkkəb (on birinci, otuz ikinci və s.) olur.
Saylar (dilçilik)
Say — Canlı və cansız varlıqların sırasını və ya miqdarını bildirən əsas nitq hissəsi.
"Neçə?", "nə qədər?", "neçənci?" suallarından birinə cavab verir. Məsələn: iki (uşaq), beş (kitab), birinci (sinif) və s. Sıra sayları — əşyanın sırasını bildirən, neçənci?, bəzən də hansı? sualına cavab olan saylardır.
Sıra sayları samitlə bitən müəyyən miqdar saylarının sonuna -ıncı⁴, saitlə bitənlərin sonuna -ncı⁴ şəkilçisi artırmaqla düzəlir. Məs: beş-inci, altı-ncı və s. Əvvəl, axır, son, filan tipli sözlər də -ıncı⁴ şəkilçi qəbul edərək sıra məzmunu ifadə edə bilir. Məs: axır-ıncı (adam), əvvəl-inci (şəkil) və s.
Sıra sayları quruluşca sadə olmur, ya düzəltmə (birinci, ikinci və s.), ya da mürəkkəb (on birinci, otuz ikinci və s.) olur.
İnversiya (dilçilik)
İnversiya — nitqin bədii təsirini artırmaq üçün sözlərin sırasının qəsdən pozulması (inversiya - yerdəyişmə deməkdir). Daha çox nəzmdə istifadə olunur. İnversiya obrazlılığın qrammatik səviyyədə göstəricilərindən biridir. Adətən söz sırasında ilk olaraq Mübtəda ondan sonra tamamlıq sonda xəbər və xəbərdən əvvəl zərflik işlənməli təyin isə aid olduğu üzvdən əvvəl işlənməlidir.
Başın var, başını başsızdan qoru,
Zarafat gəlməsin sənə bu dünya.
Elmi dilçilik
Dilçilik, dilşünaslıq, linqvistika — dil, dilçilik, onun ictimai təbiəti və funksiyaları, daxili quruluşu, funksiyalarının qanunauyğunluqları, tarixi inkişafı və konkret dillərin təsnifatı haqqında elm. Dil (mövcud və ya nə vaxtsa mövcud olmuş dillər) haqqında elm. Dilçiliyə qədərki, mikrodilçilik və metadilçilik kimi hissələrə bölünür.
Nəzəri dilçilik şərti olaraq ümumi və xüsusi dilçiliklərə bölünür. İngilis və fransız mənbələrində linqvistika işlənsə də o, dilçiliyin sinonimi kimi başà düşülür. Strukturalizmdə daxili və xarici dilçilik fərqləndirilsə də, linqivistika ümumi və nəzəri dilçiliyin bir hissəsi kimi başa düşülür. XX əsrin 50-ci illərindən bu yana linqvistika çağdaş, sinxron, daxili struktura yönəlikli bir elm kimi götürülür və bütün səviyyələrdə dil qanunauyğunluqlarını aydın və formal təsvir metodlarla tədqiq edir.
Morfologiya (dilçilik)
Morfologiya (yun. μορφή -forma, λόγος-elm) — Linqvistikada nitq hissələri və onların dəyişilmə qaydalarını öyrənir. Termin biologiyadan götürülüb, hal-hazırda da bu elmdə işlənməkdədir. Morfologiya termini dilçiliyə məşhur alman dilçisi, naturalizm dilçilik məktəbinin banisi A. Şlayxer tərəfindən gətirilib.
Morfologiya qaydalarına dilin daxili strukturlarını izah edən sözlər daxildir. Morfologiya sözlərin iç quruluşundakı dil faktlarına bağlı qaydaları öyrənir. Morfologiya qrammatik əsas iki formasından (sintaksis) biri olub, sözün formalarını öyrənir. Morfologiyanın əsas mövzusu nitq hissələridir. Morfologiyada sözlər nitq hissələri kimi öyrənilir, onların quruluşu və dəyişmə qaydalar araşdırılır.
Müasir dilçilikdə morfologiya dilin ayrıca səviyyəsi və dilçilik şöbəsi kimi qəbul edilir.
Dilçilik tarixi
Linqvistikanın tarixi — Linqvistikanın (dilçiliyin) tarixi çox qədim dövrlərə dayanır və mədəniyyətlərin dilə marağından qaynaqlanır. Müasir dilçilik elmi, əsasən 19-cu və 20-ci əsrlərdə formalaşmış olsa da, bu sahənin kökləri minillər əvvəllərə gedib çıxır. **Linqvistika** zamanla dilin təkcə təsviri və tədqiqi ilə deyil, həm də onun mənşəyi, təkamülü və insan beyni ilə əlaqəsi üzərində dayanmışdır. Linqvistikanın inkişaf tarixi əsasən üç əsas dövrə bölünə bilər: qədim dövr, klassik dövr və müasir dövr.
== Qədim dövr ==
=== Hindistan (Panini məktəbi) ===
Dilçilik sahəsində ən qədim tədqiqatların biri Hindistanda başlamışdır. Sanskrit dilini və onun qrammatikasını sistematik şəkildə öyrənən Panini(təqribən eramızdan əvvəl 4-cü əsr) bu sahədə ən məşhur şəxsiyyətlərdən biridir. Onun yazdığı "Aştadhyayi" adlı əsər Sanskrit dilinin qrammatikasını izah edir və dilin səslərdən (fonologiya) morfologiyaya qədər bütün səviyyələrini sistematik şəkildə təhlil edir. Bu əsər dilin strukturlarını və onun tənzimləmə qaydalarını ilk dəfə ətraflı şəkildə izah edən ilk elmi yanaşma hesab olunur.
=== Qədim Yunanıstan ===
Qərb dünyasında dilin sistematik araşdırılması qədim Yunanıstanda başladı. Yunan filosofları dilin mənşəyi və təbiəti ilə maraqlanmışdılar.
Preskriptivizm (dilçilik)
Preskriptivizm (linqvistika) — dilçilikdə (lingvistika) və dilin istifadəsi ilə bağlı olan sahələrdə, dilin necə istifadə edilməli olduğuna dair qaydalar təyin edən yanaşma. Bu yanaşmaya əsaslanan dil mütəxəssisləri və ya dil qaydalarını təyin edənlər, dilin "doğru" və ya "səhv" yollarını müəyyən edərək, müəyyən bir dili standartlaşdırmaq və onun düzgün istifadəsini təmin etmək məqsədini güdürlər.
Preskriptivizm fərdi və ya sosial baxımdan qəbul edilən "düzgün" dil formalarını tərifləyir və istifadəçiləri bu formalarla məhdudlaşdırmağa çalışır. Əsasən qrammatika, tələffüz, leksika və yazılı dildə hansı formaların "düzgün" olduğu ilə bağlı qaydalar verir.
== Preskriptivizmin xüsusiyyətləri ==
Preskriptiv yanaşma dilin qrammatik, sintaktik və üslubi qaydalarını ciddi şəkildə müəyyən edir və onlara uyğun şəkildə dilin istifadə edilməsini tələb edir. Məsələn, müəyyən ifadələr və ya qrammatik strukturlar "yanlış" hesab edilə bilər və "düzgün" formalarla əvəz olunmalıdır.
Preskriptivistlər dilin vahid bir standart forması olmalı olduğunu iddia edirlər. Onlar tez-tez dilin standart formalarını müdafiə edir və dialektləri və ya qeyri-standart formaları tənqid edirlər.
Preskriptiv yanaşma dilin zamanla dəyişməsinə qarşı çıxır və ənənəvi olaraq qəbul edilən formaların qorunub saxlanılmasını dəstəkləyir. Onlar dilin "korlanmaması" və ya "dəyişməməsi" üçün qaydalar tətbiq edirlər.